Als gedachten en gevoelens gebald en verdicht worden tot hun kern, dan is de kans groot dat we bij zen terechtgekomen zijn. Beknopt, cryptisch vaak, sterk geconcentreerd is het zenwoord dat ons raakt.
In de grootste vertwijfeling en angst, die niet te duiden vallen - en waarvan Kierkegaard spreekt - is er niet zo veel dat helpt en geneest. Eenzaamheid, gebrek, ziekte en lijden los je niet op door doen, doen, doen, tenzij het gaat om daden die iets zeggen en woorden die iets doen. We kennen de uitdrukking van de honderdman in het Evangelie: Sed tantum dic Verbum et sanabitur anima mea. Dat is, vertaald: Nee, zeg het alleen met een woord en mijn jongen zal beter worden! 1 In de vertaling van de Naardense Bijbel is zelfs geen sprake meer van de genezing van mijn ziel (Maar spreek slechts het Woord en mijn ziel zal gezond worden). Spreek Het Woord, zegt de honderdman, Uw Woord dat mijn jongen beter maakt. U hoeft zelfs niets te doen, heer, uw woord is mij genoeg om te vertrouwen. De blote kracht van het woord alleen al brengt iets teweeg. Eén woord volstaat om ons te maken of te kraken, de pen kan een zwaard worden (én door het zwaard vernietigd worden), zoals blijkt uit de documentairereeks die nu loopt op NPO2.2 Eén woord beslist over leven en dood.
De Japanse zenmeester Bankei (1622 - 1693) lijkt oppervlakkig hetzelfde te zeggen: Zeg één woord…3 Zeg het woord dat er hier en nu toe doet. Verlies je niet in grote theorieën, morele en/of godsdienstige bespiegelingen, daar help je niemand mee die lijdt. Spreek het woord van hart tot hart.
Maar hoe dan? Hoe vind ik dat enige juiste woord op dit moment? Ik ben toch zo bang dat ik de plank volledig mis sla, dat wat ik zeg veel meer kwaad dan goed zal doen. Bankei, wat moet ik in hemelsnaam zeggen bij het bed van een terminaal zieke?
Zeg één woord met je mond dicht!, antwoordt Bankei. Weer zo een typische koan, een onmogelijke opdracht. Ons verstand staat erbij stil. Moet ik het daarmee doen? Jawel, spreek, maar hou je mond dicht. Spreek met je mond dicht. Spreek het onuitgesprokene, het onuitsprekelijke. Zeg wat onze zielen weten 4, maar spreek het niet uit. De woorden, doe ze niet vergeefs ontwaken5, ze zouden stollen, verharden en ten slotte in brokstukken uit elkaar spatten. Laat je zwijgen vruchtbaar zijn.
Het onuitsprekelijke, dat is ook het domein van de componist John Cage. Cage is een overtuigde man van zen en heeft met zijn compositie 4’ 33’’ de wereld leren luisteren naar de stilte. Het zal ons dus niet verbazen als hij van zichzelf zegt: Ik heb niets te zeggen. 6 Luister niet naar mij, mijn ikje doet er niet toe. Als er al iets te zeggen valt, dan komt dat niet uit mij, maar uit de stilte, uit de leegte die alles vrijmaakt. De basis van alle zenbeoefening is niets meer of minder dan de stilte, die sacraal is, onaantastbaar.
Ik heb niets te zeggen, ik zeg het. Wat ik zeg met mijn muziek is precies dat niets, het niet-geborene waarover Bankei het heeft, de ruimte van de oneindige mogelijkheden. Die ruimte, tussen de regels van het leven, op de witregels van ons bestaan, dát is poëzie. Zij is de kern van onze gedachten en gevoelens, vreugden en angsten, die nooit in woorden zijn te vatten. Het wezenlijke gaat buiten de taal en de geschriften om. Van hart tot hart.
Bankei: Zeg één woord met je mond dicht!
Cage: Ik heb niets te zeggen, ik zeg het, en dat is poëzie.
_________________
1 Mattheus 8:8 (Naardense Bijbel)
2 De Pen en het Zwaard. (NPO2): Documentairereeks over journalistiek en censuur.(2016)
3 Schiller, D. (2000). Zen. Inspirerende teksten van zoekers, filosofen, dichters en andere verrassende denkers. Baarn: Bosch & Keuning.(pag. 158)
Geciteerd uit: The Bankei Zen. Uitgeverij Grove.
4 Gezelle. Dien avond en die rooze. (vers 16)
5 Vroman, L. (1974). 262 Gedichten. Amsterdam: Querido.
6 Schiller, D. (2000). Zen. Inspirerende teksten van zoekers, filosofen, dichters en andere verrassende denkers. Baarn: Bosch & Keuning.(pag. 153)